बदलते स्वरूप : प्रिंट मीडिया, टीव्ही मीडिया, डिजिटल मीडिया, आणि सोशल मीडिया

 

माणसाच्या संवाद साधण्याच्या पद्धतीत, माहितीच्या प्रसारणात, आणि जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्यात अनेक पिढ्यांमध्ये बदल झाले आहेत. प्रिंट मीडिया, टीव्ही मीडिया, डिजिटल मीडिया, आणि सोशल मीडिया हे चार महत्त्वाचे माध्यमांमध्ये आलेले बदल आपल्याला त्यांच्या प्रवासाच्या माध्यमातून पाहता येतील.

प्रिंट मीडिया:

प्रिंट मीडिया म्हणजे वृत्तपत्रे, मासिके, पुस्तकं इत्यादींचा समावेश होतो. १८व्या शतकात सुरू झालेल्या प्रिंट मीडियाने ज्ञानाच्या प्रसाराला मोठे योगदान दिले. वृत्तपत्रे लोकांना देश-विदेशातील घटनांची माहिती देत असत. मासिके आणि पुस्तकं विविध विषयांवरील सखोल माहिती पुरवण्यासाठी उपयुक्त ठरली. या माध्यमातून वाचकांना विस्तृत माहिती मिळत असे आणि विचारांची देवाण-घेवाण होई.

प्रिंट मीडियावर डिजिटल क्रांतीचा प्रभाव पडल्याने, आता वृत्तपत्रांच्या ऑनलाईन आवृत्त्या उपलब्ध आहेत. वाचक आता ऑनलाईन बातम्या, ई-बुक्स, आणि ई-मासिकांमधून माहिती घेऊ लागले आहेत. प्रिंट मीडिया अद्याप अस्तित्वात असला तरी त्याची लोकप्रियता काही प्रमाणात कमी झाली आहे. त्यामुळे अनेक वृत्तपत्रांनी आपली ऑनलाईन उपस्थिती वाढवली आहे आणि डिजिटल सदस्यता योजनांचा अवलंब केला आहे.

 टीव्ही मीडिया:

१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आलेल्या टीव्ही माध्यमाने दृष्य आणि श्राव्य स्वरूपात माहिती, मनोरंजन, आणि शिक्षणाचा प्रसार केला. टीव्ही माध्यमाने लोकांच्या दैनंदिन जीवनात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. वृत्तवाहिन्यांमधून ताज्या घडामोडी, चर्चासत्रे, मुलाखती आणि माहितीपूर्ण कार्यक्रम प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवले जात होते. टीव्हीच्या माध्यमातून दूरदर्शन कार्यक्रम, सिनेमे, मालिका यांचे प्रसारण होऊन लोकांना मनोरंजनही मिळत असे.

टीव्ही मीडियावर इंटरनेटचा प्रभाव पडला आहे. केबल टीव्हीपेक्षा स्ट्रीमिंग सेवांचा वापर वाढला आहे. नेटफ्लिक्स, अॅमेझॉन प्राइम, डिज्नी+ अशा स्ट्रीमिंग प्लॅटफॉर्म्सनी टीव्ही पाहण्याच्या पद्धतीत क्रांतिकारक बदल केले आहेत. आता प्रेक्षक त्यांच्या सोयीने कार्यक्रम बघू शकतात. ऑन-डिमांड सेवा, व्हिडिओ स्ट्रीमिंग, आणि वेब सिरीज यामुळे टीव्हीचे स्वरूप पूर्णपणे बदलले आहे. अनेक टीव्ही चॅनेल्सनी आपल्या कार्यक्रमांचे ऑनलाईन स्ट्रीमिंग सुरू केले आहे.

डिजिटल मीडिया:

डिजिटल मीडियाचा उदय २०व्या शतकाच्या शेवटी झाला. इंटरनेटच्या प्रसारामुळे डिजिटल मीडियाने वेग घेतला. वेबसाईट्स, ब्लॉग्स, ऑनलाईन न्यूज पोर्टल्स, आणि विविध डिजिटल माध्यमांमुळे माहितीचा प्रवाह अधिक गतिमान झाला. डिजिटल मीडियाने विविध प्रकारच्या माहितीची एकत्रितपणे उपलब्धता वाढवली आहे.

डिजिटल मीडियामुळे जगातील कोणत्याही भागातील माहिती तात्काळ मिळू शकते. मोबाइल अॅप्स, वेबिनार्स, पॉडकास्ट्स यांचा वापर वाढला आहे. यामुळे माहितीचा प्रसार आणि ग्रहण करण्याची पद्धत बदलली आहे. डिजिटल मीडिया अनेक प्रकारच्या माहितीच्या स्रोतांना एकत्र करून प्रेक्षकांसमोर ठेवतो. यामुळे विविध विषयांवरील माहिती सहज उपलब्ध होते. डिजिटल मीडियाच्या माध्यमातून विविध प्रकारचे माध्यम, लेख, व्हिडिओ, ऑडिओ एकत्रित करून प्रस्तुत केले जातात.

सोशल मीडिया:

सोशल मीडियाचा उदय २१व्या शतकाच्या सुरुवातीला झाला. फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम, यूट्यूब यांसारख्या प्लॅटफॉर्म्समुळे लोकांना संवाद साधणे आणि माहिती शेअर करणे सोपे झाले. सोशल मीडियाने लोकांना त्यांच्या विचारांची मांडणी करण्यासाठी आणि इतरांशी जोडण्यासाठी नवी संधी दिली आहे. 

सोशल मीडियाने लोकांच्या संवाद साधण्याच्या पद्धतीत आणि माहितीच्या प्रसारणात आमूलाग्र बदल घडवला आहे. विविध सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म्सवर लोक स्वतःची मते मांडू शकतात, विविध मुद्द्यांवर चर्चा करू शकतात. तसेच, ब्रँड्स, उत्पादक, आणि सेवांनी आपल्या ग्राहकांशी थेट संपर्क साधण्यासाठी सोशल मीडियाचा वापर केला आहे. सोशल मीडियावर लाइव्ह व्हिडिओ, स्टोरीज, पोस्ट्स, आणि रील्सच्या माध्यमातून लोक तात्काळ प्रतिक्रिया देऊ शकतात.

सोशल मीडियामुळे लोकांमध्ये जागरूकता वाढली आहे. तथापि, खोटी माहिती आणि अफवा पसरवण्याचे धोकाही आहे. यामुळे सोशल मीडियाच्या वापरात सतर्कता आवश्यक आहे. अनेक देशांमध्ये सोशल मीडियाच्या वापरावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कायदे आणि नियम बनवले आहेत.

प्रिंट मीडिया, टीव्ही मीडिया, डिजिटल मीडिया, आणि सोशल मीडिया यांच्या बदलत्या स्वरूपामुळे माहितीचा प्रसार अधिक गतिमान आणि व्यापक झाला आहे. प्रत्येक माध्यमाचे आपले महत्त्व आहे, परंतु डिजिटल क्रांतीमुळे आणि सोशल मीडियाच्या उदयानंतर माहितीच्या प्रसारणाची पद्धत आमूलाग्र बदलली आहे. या बदलत्या स्वरूपाचा आपण योग्य वापर करून अधिक माहितीपूर्ण आणि सतर्क समाज घडवू शकतो. विविध माध्यमांच्या एकत्रित आणि समन्वयात्मक वापरामुळे समाजातील संवाद अधिक प्रभावी होऊ शकतो.

- सुनील ढेपे 

संपादक, धाराशिव लाइव्ह 

धाराशिव